İran’da Mahsa Emini etkisi: Başörtüsü takmayanların sayısı artıyor

İran’da zarurî başörtüsü kuralını ihlal ettiği gerekçesiyle gözaltına alınan 22 yaşındaki Mahsa Emini’nin polis nezaretinde hayatını kaybetmesinin akabinde 17 Eylül 2022’de patlak veren ülke tarihinin en uzun süren şovlarının üzerinden iki yıl geçerken bilhassa Tahran’da başörtüsü kurallarına uymayanların artması dikkati çekiyor.

Mahsa Emini, 13 Eylül 2022’de memleketi Sakkız kentinden ziyaret için geldiği başşehir Tahran’da “ahlak polisi” olarak bilinen İrşat devriyeleri tarafından “başörtüsü kurallarına uymadığı” gerekçesiyle polis nezaretine alınarak karakola götürüldü.

Karakolda ansızın rahatsızlanarak hastaneye kaldırılan Emini, 3 gün sonra 16 Eylül’de hayatını kaybetti. Olay kamuoyunda infial uyandırırken ülkede birçok siyasetçi ve sanatçı tarafından da büyük reaksiyonla karşılandı.

Tepkiler üzerine Tahran Polisi tarafından yapılan açıklamada, İrşat devriyesinin Emini’yi bir saatlik “bilgilendirme” için karakola götürdüğü, genç bayanın burada birdenbire şuurunu kaybetmesi ve kalp rahatsızlığı yaşaması üzerine hastaneye sevk edildiği söz edildi.

Sosyal medyadaki aktivistler ise emniyet güçlerinin “aniden” şuurunu kaybettiği tarafındaki tezini reddederek, Emini’nin polis tarafından darbedildiğini ileri sürdü.

İddiaların akabinde İran devlet televizyonu, genç bayanın polis merkezine getirildiği ve karakolda bulunduğu anlardaki imgeleri yayımladı.

Görüntülerde, öbür bayanlarla karakola getirilen Emini’nin, misyonlu bir bayanla konuştuktan sonra ansızın kötüleşerek yere yığıldığı görüldü. Adli Tıp Kurumu da genç bayanın darp nedeniyle değil, altta yatan hastalıkları nedeniyle ömrünü yitirdiğini açıkladı.

Darbedilmiş olabileceğine dair savlarla birlikte şiddet görmese dahi hatasız bir bayanın gözaltına alınması ve polis nezaretinde vefatına yol açan formda kötüleşmesinden, zarurî başörtüsü kontrollerinin sorumlu olduğu konusunda toplumda bir fikir birliği oluştu.

Tepkiler, 17 Eylül’de Emini’nin cenazesinin memleketi Sakkız kentinde düzenlenen merasimle toprağa verilmesinin çabucak akabinde sokaklara taştı.

İlk olarak Sakkız’da cenaze merasimi sonrasında toplanan bir küme, yetkililer aleyhinde sloganlar attı. Şovlar tıpkı gün Senendec ve Tahran’a, daha sonra da vilayet, ilçe ve kasaba olarak yaklaşık 80 noktaya yayıldı.

Birçok noktada ülke idaresi aleyhinde sloganlar atan aksiyoncular ile güvenlik güçleri ortasında şiddetli arbede yaşandı. Güvenlik güçlerinin yanı sıra İhtilal Muhafızları Ordusu’na bağlı istekli güvenlik gücü sayılan Besic üyeleri de göstericilere müdahale etti.

Ülke basınında ve toplumsal medyada yayımlanan imajlarda kimi göstericilerin ambulans, otobüs ve kamu binalarını tahrip ettiği görüldü.

Mazenderan eyaletinin merkezi Sari’de göstericilerin bir kamu binasının duvarından devrim lideri Humeyni ve İran başkanı Ali Hamaney’in posterlerini indirdiği imajlar de toplumsal medyada paylaşıldı.

Olayların başladığı ilk günlerde Sağlık Bakanlığı, 61 ambulansın göstericiler tarafından tahrip edildiğini yahut yakıldığını açıkladı. Toplumsal medyadaki aktivistler ise gözaltına alınan göstericilerin ambulanslarla taşındığını, bu nedenle göstericilerin ambulansları gaye aldığını savundu.

GÖSTERİLERDE 500’DEN FAZLA GÖSTERİCİ, YAKLAŞIK 70 GÜVENLİK VAZİFELİSİ HAYATINI KAYBETTİ

Resmi makamlardan olaylarda sivillerin ve güvenlik güçlerinin öldüğüne dair açıklamalar yapılsa da meyyit sayısına ait net bilgi verilmedi.

Devrim Muhafızları Ordusu Hava Kuvvetleri Kumandanı Tuğgeneral Buyruk Ali Hacızade, 29 Kasım 2022’deki konuşmasında, ülkede devam eden protestolarda güvenlik güçlerinin de ortalarında bulunduğu 300’den fazla kişinin hayatını kaybettiğini söyledi.

İran Güvenlik Kurulu ise 3 Aralık 2022’de toplam meyyit sayısının 200’ü aştığını açıkladı. Norveç merkezli İran İnsan Hakları Örgütüne nazaran, şovlarda 537 kişi öldü, binlerce kişi gözaltına alındı. İran medyasına yansıyan haberlere nazaran, şovlar sırasında yaklaşık 70 güvenlik vazifelisi de hayatını yitirdi.

Yetkililer, genel olarak protestoları “düşmanların komplosu” ve “isyan” olarak kıymetlendirdi. Protestolar, ülkedeki sanatkarlardan farklı kollarındaki atletlere kadar birçok ünlü isimden dayanak gördü.

Bu süreçte ABD, İngiltere ve Avrupa Birliği (AB) başta olmak üzere Batılı ülkeler de “insan hakları ihlalleri” gerekçesiyle İranlı yetkililere yönelik tekraren yaptırım kararı aldı.

BAŞÖRTÜSÜ YASASI TARTIŞILDI

Gösterilerle birlikte zarurî başörtüsü yasasının esnetilmesi yahut kaldırılması tartışmaları alevlendi.

Aslında İran’da başörtüsü zaruriliği tartışmaları yeni değil. İran ihtilalinin kurucusu Humeyni tarafından Ağustos 1979’da uygulamaya konulan mecburî başörtüsü yasası din adamları ortasında bile vakit zaman tartışma konusu oldu.

Her ne kadar ihtilalin birinci günlerinden bugüne başörtüsü kontrolü hayli gevşetilse de vakit zaman toplumsal medyaya da yansıyan İrşat devriyelerinin gözaltı uygulaması ve bu esnada bayanların şiddete maruz kaldığı olaylar İran toplumunda reaksiyon çekti.

Mahsa Emini’nin polis nezaretinde ölmesinin akabinde başörtüsü zorunluluğuyla ilgili tartışmalar yine alevlendi. Birinci olarak reformist İran İslami Halklar Birliği Partisi, 25 Eylül’de yetkililerden “zorunlu başörtüsü maddelerinin kaldırılmasının önünü açacak gerekli yasal adımları atmasını” talep etti.

Bu tartışmalar devam ederken 30 Eylül’de ülkenin güneydoğusunda yer alan Zahidan kentinde cuma namazından sonraki şovlar sırasında onlarca kişi güvenlik güçleri tarafından öldürüldü. “Kanlı Cuma” olarak isimlendirilen olaylar, kentte aylarca sürecek protesto ve huzursuzluk dalgasına yol açtı.

Hamaney, protestoların başlamasından sonra 3 Ekim’de yaptığı birinci açıklamada, “isyan” olarak tanımladığı olaylarla ilgili ABD ve İsrail’i suçladı.

İran siyasetinin önde gelenlerinden kimi isimler de sonraki devirlerde mecburî başörtüsü uygulamasına karşı açıklamalarda bulundu. Bunların başında şu anda ülkenin Cumhurbaşkanı olan Mesud Pezeşkiyan da geliyor. O devir Tebriz Milletvekili olan Pezeşkiyan, devlet televizyonunda katıldığı bir programda yaptığı konuşmada, bayanlara mecburî başörtüsü maddesinden kaynaklı müdahalelerin durumu kötüleştirdiğini ve sona erdirilmesi gerektiğini söyledi.

Cumhurbaşkanlığı seçim kampanyasında da yasaya itirazlarda bulunan Pezeşkiyan, “40 yıldır müdahalelerle başörtüsünü düzeltmeye çalışıyoruz ama daha da kötüleştirmedik mi?” sözlerini kullandı.

Bunun akabinde “İyiliği Emretme ve Berbatlıktan Sakındırma Merkezi” Sözcüsü Ali Hanmuhammedi, 5 Aralık 2022’de yaptığı açıklamada, tenkitlerin amacındaki İrşat devriyelerinin misyonunun sona erdiğini açıkladı.

Sonraki süreçte ise kontroller sokak ve caddelerdeki güvenlik kameralarıyla yüz tanıma sistemleriyle yapılmaya başlandı. Kurala uymayan bayanlar kameralarla tespit edilerek para cezaları uygulandı. Bununla birlikte kendileri yahut müşterilerinin mecburî başörtüsü maddesine uymadığı tespit edilen birtakım işletmeler mühürlendi.

Mahsa Emini’nin mevti ve sonrasında yaşananlar ülke idaresi ile halk ortasında derin bir uçurum oluştururken İran lideri Hamaney, 4 Ocak 2023’te yaptığı konuşmada, zarurî başörtüsü kurallarına tam riayet etmeyen bayanların “dinsizlik ve rejim karşıtlığıyla” itham edilmemesi gerektiğini vurguladı.

GÖSTERİLERLE İLGİLİ 7 KİŞİ İDAM EDİLDİ

Gösterilerle ilgili birinci idam kararı, 8 Aralık 2022’de uygulandı. Başşehir Tahran’daki protestolar sırasında “soğuk silahla vatandaşları tehdit ettiği ve bir güvenlik görevlisini yaraladığı” suçlamasıyla 20 Kasım’da İhtilal Mahkemesi tarafından vefat cezasına çarptırılan Muhsin Şikari, gözaltına alınmasından 75 gün sonra idam edildi.

Protestolar sırasında “2 milis gücünü (Besic) öldürmek ve 4 kişiyi yaralamakla” suçlanan Mecidrıza Rahneverd ise gözaltına alınmasının üzerinden yalnızca 23 gün geçtikten sonra 12 Aralık’ta idam edildi. Hakkında idam kararı verilen 5 kişinin daha cezası sonraki süreçte infaz edildi.

İdam edilenler “yeryüzünde bozgunculuk çıkarmak (ifsad fi’l arz)” ve “devlete karşı savaş açmak (muharebe)” üzere kabahatlerden yargılandı. İran Ceza Kanunu’na nazaran bu hatalardan yargılananlar hakkında genelde idam kararları veriliyor.

Bununla birlikte haklarında birinci derece mahkemesinde idam kararı verilen sanıklardan kimileri hakkındaki karar temyiz evresinde bozuldu.

Ülkede Hamaney’in onayıyla Şubat 2023’te ihtilalin 44. yıl dönümü hasebiyle Mahsa Emini şovlarıyla irtibatlı olanlar dahil on binlerce tutuklu ve mahkum için af yahut ceza indirimi kararı alındı.

İHLALLERE KARŞI CEZALARI ÖNGÖREN YASA HAZIRLANDI

Kameralarla başörtüsü kontrolleri Nisan 2023’te uygulamaya girdi. Mecburî başörtüsü yasası ihlalleri artınca İran hükümeti, ihlallere kamuya açık yerlerde para cezası, bankacılık hizmetlerinin engellenmesi ve toplumsal faaliyetlerden men edilme yoluyla karşı koymayı öngören bir yasa tasarısı hazırladı.

Mahsa Emini’nin polis nezaretindeyken vefatının ikinci yılı olan 16 Eylül’e gelinirken ülkede protestoların tekrar canlanma ihtimali üzerine güvenlik güçleri Emini’nin memleketinde güvenlik tedbirlerini artırdı.

Gösteriler aylar evvel sona ermesine ve baskılara karşın bilhassa başşehir Tahran’da kimi bayanlar kamuya açık alanlar, alışveriş merkezleri, kafe, banka, okul ve sokaklarda hala başlarını örtmemeyi tercih etmeleri de dikkati çekiyor.

Polisin müdahaleleri epey azalsa da birtakım noktalarda vakit zaman devam ederken son olarak 21 Haziran’da bayan polislerin mecburî başörtüsü kuralına uymadığı gerekçesiyle iki genç kıza fiziki şiddette bulunduğuna dair imajlar reaksiyon topladı.

Sosyal medyada paylaşılan ve başşehir Tahran’da çekildiği anlaşılan imgelerde, bayan polis memurlarının, iki genç kızı zorla polis aracına bindirdiği görüldü.

Görüntülerin toplumsal medyada yayımlanmasının akabinde duyulan olay, kamuoyunun reaksiyonunu çekti. Yansıların akabinde Tahran Askeri Savcılığı yaptığı yazılı açıklamada, manzaraların doğruluğunu teyit etti.

Açıklamada, fiziki şiddet uygulayan polis memurlarının kimliklerinin tespit edilerek söz vermek üzere savcılığa çağrıldığı ve olayla ilgili soruşturma başlatıldığı kaydedildi.

patronlardunyasi.com